«مهندسی فرهنگ» کشور یک چیزی مثل تعمیر کشتی روی آب است که ما نمی توانیم همه چیز آن را تغییر بدهیم. البته باید عزم محکم و نقشه روشن داشته باشیم، اما کار باید به صشورت تدریجی، نسبی و منطقی صورت بگیرد. مهندسی فرهنگ، کارهایی است که همه ما انجام می دهیم.
اینطور نیست که فرهنگ جامعه مهندسی نمی شود و برخی منتظر هستند در یک جایی و یک گروهی آن را مهندسی کنند. هر کس که روی افکار عمومی و اخلاق عمومی و رفتارهای عمومی تاثیری می گذارد؛ مشغول مهندسی فرهنگ این جامعه است. چه از داخل و چه از خارج، رسانه ها، نهادهای آموزشی، خانواده، طرز مدیریت ها، حتی موقعیت اقتصادی و سیاسی کشور، واردات ، صادرات تجاری، همه اینها مشغول مهندسی فرهنگ کشور هستند. موضوع مهندسی از فرهنگ عمومی تا خرده فرهنگ ها، تمام اینها را در برمی گیرد. از فرهنگ پوشش، ازدواج و طلاق،رانندگی، فرهنگ همسایگی و رژیم غذایی ، تا رژیم اخلاقی مردم در حریم خصوصی تا فرهنگ رفتار سیاسی در جامعه.
مسئله ای که ما باید به آن جواب دهیم این است که حکومت اعم از شورای عالی انقلاب فرهنگی تا سایر نهادهای نظام و دولت چقدر می توانند و چقدر باید در تغییر شکلهای زندگی این جامعه اعمال مدیریت و دخالت کنند و چقدر اساسا امکان این دخالت و تاثیرگذاری وجود دارد؟ چه چیزهایی را می توان و چه چیزهایی را نمی شود مهندسی کرد؟
همه امور اجتماعی را نمی شود مثل یک شی ساده منفعل بر زمین افتاده و در دسترس مهندسی دید. دوره جامعه شناسی قرن نوزدهمی امثال آگوست کنت و دورکیم مبتنی بر شکل پنداری امر اجتماعی به سر رسید.بحران جامعه شناسی از اینجا شروع شد که جامعه چقدر به دقت قابل شناخت، قابل پیش بینی و قابل مهندسی است و این بحران هم دامن جامعه شناسی تربیتی و هم دامن جامعه پنداری های ناسیونالیستی را گرفت که همه چیز را با چند چیز بدیهی عقلی می خواستند حل کنند. یک کلیدی ساختند که به درد همه قفل های اجتماعی بخورد، ولی هیچ قفلی را باز نکرد و شاید یک علت عمده پیدا شدن چیزی به نام «روان شناسی اجتماعی» در حد فاصل جامعه شناسی و روان شناسی همین بود که رفتارها و انگیزه های غیر عقلانی در جامعه بشری بسیار بیشتر از آن است که نادیده گرفته شود و اینها قابل مهندسی «نیست».
بعد هم در نتیجه همین بحرانها که دامن علوم اجتماعی را گرفت، جنبه جهانی بودن علوم اجتماعی هم زیر سؤال رفت وپنبه آن زده شد. یعنی یک «جامعه شناسی واحد علمی جهانی قطعی» وجود ندارد که بخواهد همه جوامع و رفتارهای اجتماعی را تحلیل کند و به ما امکان مهندسی کردن آن را بدهد. لذا کم کم جامعه شناسی متواضع تر شد. بیشتر به سمت روش شناسی در مطالعات اجتماعی و یا برخورد محض آماری و کمیت ها با پدیده های اجتماعی مثل نظرسنجی رفت که همه چیز را با نظرسنجی و آمار حل کنند. بدون اینکه فلسفه، هدف و غایت مطالعات پدیدار شناسانه، تلفیق حساب شده تجربه و تفکر شخصی با اطلاعات و ارقام و یا موارد دیگر معلوم باشد، یعنی مشکل متدلوژی در فرهنگ شناسی دنیا بسیار جدی شده است. همه این تلاشها برای رسیدن به روش مهندسی فرهنگ بوده است. اگر سیر متفاوتی که جامعه شناسی در آلمان، فرانسه و شوروی سابق طی کرده است را بررسی کنیم، خواهیم دید که این تفاوت چرا پیش آمده و به کجا رفته؟ این بررسی نه برای الهام گرفتن، بلکه برای عبرت گرفتن توصیه می شود و برای نترسیدن از شروع یک کار تازه اسلامی و متناسب با فرهنگ جامعه خودمان. آیا چیزی به نام روح ملتها وجود دارد؟ در این صورت باید فرهنگ هرملتی جداگانه و با توجه به روح آن ملت مهندسی شود. و البته معتقدم بدون آنکه این روح منتظر تفکر نظری خاصی بماند و یا قابل پیش بینی واضحی باشد، گاهی بدون نقشه و اتفاقی حرکت می کند. مدام در معرض عوامل درونی و بیرونی است و خیلی از عوامل در اختیار کسی و نهادی نیست. بنابراین قابل مهندسی هم نیست.ولی شامل گستره وسیعی از دینامیک گروههای اجتماعی آن ملت تا مرفولوژی و صورت عقاید آن جامعه است؛ یعنی هم گروه ها موثر هستند و هم عقاید و این دو، پایه مهندسی فرهنگ است.
وقتی به امکان مهندسی فرهنگ یک جامعه اشاره می کنیم، به یک معنا قبول کرده ایم که علاوه بر تصورات فردی ، چیزی هم به نام تصورات اجتماعی وجود دارد. امکان مهندسی فرهنگ مبتنی بر آن است که بپذیریم وقتی شعورهای فردی ما به هم اتصال پیدا می کنند، علاوه بر شعورهای فردی و در نتیجه تعامل و تقابل آنها چیزی به نام شبکه شعور جمعی و یا وجدان و هویت اجتماعی متولد می شود.
اصلاحات در شورا ناگزیر است !
پر واضح است که این مسئله صرفا با مصوبات و قانونگذاری شورا حل نمی شود. البته ما باید بحران اختیارات شورای عالی انقلاب فرهنگی را به نحو کامل تری حل کنیم. الان دولت، همدلی و همفکری دارد و حتی از اعضای شورا درا ین قضیه حساس تر است، ولی باید این فکر را کرد که برای همه دولت ها و مجلس ها، این مشکل شورا حل شود.
رهبری شأن شورا را در برابر کلیه نهادهای حکومت و سه قوه، شأن ستاد در برابر صف تعریف کردند که بسیار مهم است. برخلاف یک دوره که حتی برای شورا بحران مشروعیت قائل بودند. خوشبختانه امروز بحران اختیارات هم تا حدود زیادی حل شده است. از یک طرف مشکل ضمانت اجرا و حق استیضاح و ابزار کنترل این قرارگاه در مورد مصوبات خودش در سطح کشور هم بود، که در یکسال اخیر و در دولت جدید بسیاری از مشکلات حل شد ولی این حرکت باید نهادینه شود.
ما باید یک تفکر واضح، بی ابهام و یا کم ابهامی در باب وظایف شورا و نهادهای حکومت داشته باشیم. مخاطبان ما در این سمینار نه مردمند که موعظه کنیم ، نه غربی ها که افشا کنیم. مخاطب ، خود ما هستیم. باید برای شورا و حکومت تعیین تکلیف بشود که چه مسئولیتی در برابر فرهنگ کشور و چه امکاناتی برای اعمال این مسئولیت دارند . از این امکانات چطور و چه مقدار باید استفاده شود. بنده هم به عنوان عضو کوچک شورا در همین مدتی که در شورا بودم مشخصا پیشنهاداتی داشته ام که به چند نمونه اشاره خواهم کرد:
- شورا باید بتواند مسئولانه تر وارد مسئله فرهنگی جامعه شود. باید خود شورا، در برابر افکار عمومی و به خصوص جامعه علمی نخبگان کشور، پاسخگو شود. این پیشنهاد را خودم 1.5 سال پیش در شورا مطرح و تصویب کردم، ولی هنوز محقق نشده است. گزارش هایی که دوستان و دبیر محترم بعد از جلسات شورا به رسانه ها می دهند که بخشی از آن در رسانه ها منعکس می شود، لازم است ولی «کافی» نیست. ما معتقدیم شورا اگر خودش در برابر افکار عمومی دانشگاه و حوزه پاسخگو شود، به برخورد مسئولانه تر کمک خواهد کرد.
شورای عالی امنیت ملی یا اقتصاد؟ !
تا امروز اینگونه بوده که با مصوبات و مذاکرات شورا (از نظر محرمانه بودن) مثل مصوبات و مذاکرات شورای عالی امنیت ملی برخورد می شده، ولی از نظر اجرایی شدن، حتی د رحد شورای عالی اقتصاد هم با آن برخورد نمی شده! در دوره قبل شورا به یاد دارم که گاهی اگرمذاکرات شورا را می خواستم خودم ببینم، می گفتند قانون است که فقط می توانیم در دبیرخانه بنشینیم و ببینیم! پیشنهاد من این است که باید این روال برعکس شود.
یعنی مذاکرات شورا کاملا باز و در معرض شنیدن افکار عمومی، حوزه و دانشگاه باشد. دانشگاه، حوزه و نخبگان جامعه حق دارند بدانند که در شورا چه می گذرد و افراد شورا چه استدلال هایی می کنند و چرا می گویند شورا باید پاسخگو باشد. لذا پیشنهاد اول بنده این است که مذاکرات شورا محرمانه نباشد. مگر موارد خاص، تا هر کس بداند در شورا چه مطلبی گفته شده و چه کسی گفته است. از نظر ضمانت اجرا هم باید برعکس شود. یعنی همانطور که مصوبات شورای عالی اقتصاد و شورای عالی امنیت ملی برای همه نهادهای اقتصادی و امنیتی لازم الاجراست، مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی هم باید لازم الاجرا باشد. البته در شرایط دولت جدید، شرایط بسیار عوض شده و همکاری جدی است ولی باید این تعریف برای همیشه ماندگار شود و به شکل تعریف قرارگاهی شود.
آن وقت اگر اطلاع رسانی شد دو فایده دارد: اولا متلک هایی که به شورا گفته می شود، کمی تعدیل می شود که اعضای شورا بدانند چه مقدار اختیار دارند، مثلا هیچ بودجه بندی در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب نمی شود. هیچ عزل و نصب جدی در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیست. حتی روسای دانشگاه ها که با پیشنهاد دولت در همه دوره ها تصویب می شوند، یادم نمی آید روسای دانشگاه هایی که نصب می شوند مجبور شده باشند، بیایند در شورا در برابر سیاستی که در دانشگاه دارند، پاسخگو باشند. ثانیا با اجرای این پیشنهاد، اعضای شورا مجبور می شوند مسئولانه تر برخورد کنند، پیشنهاد بعد این است که پاسخگو شوند؛ کل سه قوه - همانطور که رهبری گفته اند - در شورا و در برابر مسائل فرهنگی پاسخگو شوند، یعنی شورای عالی انقلاب فرهنگی باید حق داشته باشد، کارت زرد و کارت قرمز نشان دهد و بگوید این سیاست که در فلان قسمت کشور اجرا می شود باید مکث کند. باید توضیح بدهد که چرا این کار را می کند و اگر شورا مجاب نشد، تجدیدنظر بشود. روسای سه قوه به همین دلیل در شورا هستند؛ این اختیار باید تعریف شود. البته دوستان دارند چیزی تصویب می کنند که شورا باید حق داشته باشد روی یک مسئله خاص دست بگذارد و بگوید چرا این فیلم را ساخته ای، یا این لباس چرا در بازار نیست، این کار چرا شده، و ... یعنی بتواند استیضاح کند و دیگران پاسخگو باشند. مهندسی فرهنگی بدون این اختیارات به نظر من معنی ندارد.
بی نیاز از حوزه و دانشگاه !
نکته بعد اینکه عقبه علمی و قدرت مهندسی در خود شورا، دبیرخانه است. شورایی که مسئول مهندسی کردن است، باید مهندس باشد و توان مهندسی را داشته باشد. اشخاص شورا و دبیرخانه، افرادی محترم و فاضل هستند و همه اساتید من هستند، ولی اینکه چه از آن بیرون می آید، این هم یک مسئله است!
شورا به شدت احتیاج دارد به کمک حوزه و دانشگاه و به کمک نخبگان جامعه و به نظر ما دبیرخانه و کمیسیون ها باید مجرای وصل شورا به کل نخبگان کشور باشد. باید به طور جدی تلاش نمایند، بنده شخصا این پیشنهاد را دادم که شورا باید هر فصل و هر ماه در سراسر کشور مدام کمیسیون های فعال داشته باشد. پیشنهاد اساتید و فضلا را مدام بگیرد و نقد شود؛ و یک جریان دو طرفه فعال ایجاد کند. سمینارهای تشریفاتی اصلا لازم نیست. نشست های پی درپی که ماهانه باید باشد و این یکی دیگر از پیشنهاداتی است که تصویب شده ولی اجرا نشده است.
گفتیم در هر فصل و یا ماهی یک بار، شورا بیانیه های فرهنگی بدهد و مواضع خودش را راجع به عالی ترین مسائل فرهنگی کشور تبیین کند؛ مخالف و موافق بدانند که سیاست و استدلالی که پشت این قضیه است، چه است. ما برخورد ایدئولوژیک بسته نمی خواهیم انجام دهیم. ما احتیاج به تفاهم و تواضع دو جانبه داریم که یک زمان بحث حجاب، اینترنت، آزادی بیان و نظریه پردازی و بحث مطبوعات در کشور می شود، خود شورا باید بتواند تبیین کند و بگوید بحث ما راجع به این مسائل، اینها است که امیدواریم اجرا شود.
من اینجا می خواهم متواضعانه، التماس کنم و خواهش کنم بحث «کرسی های نظریه پردازی» و «مناظره در حوزه و دانشگاه» را جدی بگیریم. ما بدون راه اندازی کرسی ها نمی توانیم مهندسی فرهنگ کنیم. باید با هم حرف بزنیم و پیشنهادهای جدید مطرح شود، باید یقه همدیگر را بگیریم. در جلسات رسمی فقط به هم تعارف می کنیم. من خواهش می کنم موانع اداری و فرهنگی در حوزه و دانشگاه رفع شود؛ که موانع فرهنگی مهمتر است. ما شنیدن، نقد کردن و مناظره نداریم و این نیاز جدی ماست.
