مسئله پیشرفت و توسعه در پرتو عدالت بخش چهارم

الزامات پیشرفت در دهه چهارم 

رهبر معظم انقلاب اسلامی دهه ی آینده را بعنوان دهه ی پیشرفت و عدالت اعلام می دارند. ایشان معتقدند که در دهه چهارم باید دو شاخص عمده «پیشرفت» و «عدالت» را بدست آوریم؛ 

« برای دهه‌ی چهارم ـ برای این ده سالی که پیش روی ماست ـ دو شاخص عمده وجود دارد که باید این دو را حتماً بدست بیاوریم: یکی پیشرفت است، یکی عدالت. ما مثل بعضی از کشورها و نظامهای دنیا فقط به پیشرفت فکر نمی‌کنیم؛ ما پیشرفت را همراه با عدالت می‌خواهیم.» (مقام معظم رهبری 1387/01/01)

از دیدگاه مقم معظم رهبری برای رسیدن به پیشرفت و عدالت در دهه چهارم باید الزامات ذیل را در نظر بگیریم: 

1- ترسیم نقشه جامع علمی در کشور

نقشه جامع علمی کشور عبارتست از مجموعه ای جامع، هماهنگ و پویا از اهداف، سیاست ها، ساختارها و الزامات برنامه ریزی تحول راهبردی علم، فناوری و نوآوری مبتنی بر ارزش های اسلامی - ایرانی و آینده نگر برای دستیابی به اهداف چشم انداز بیست ساله کشور است.

بنابراین رهبر معظم انقلاب اسلامی بر ترسیم یک نقشه جامع علمی در کشور تاکید دارند و می فرمایند: 

«تقسیم توان در برنامه‏ریزى رشته‏هاى گوناگون علمى، یک تقسیم عادلانه و صحیح و منطبق با نیاز کشور نیست. یک جاهائى ما رشدهاى چشمگیرى داریم، یک جاهائى اصلاً حرکتى مشاهده نمی شود! این غلط است. این ناشى از نبود نقشه‏ى جامع علمى است. درست است که در هر رشته‏اى ما پیشرفت بکنیم، مغتنم است و براى کشور ما که سالهاى متمادى، ده‏ها سال در دوران حاکمیت طواغیت، از کاروان علمى بشر عقب مانده است، هر جائى دستمان به هر چیزى از ثمرات علم و پیشرفتهاى علمى بند شد، مغتنم است؛ در این تردیدى نیست؛ اما اگر می خواهیم کشور رتبه‏ى علمى به معناى واقعى کلمه پیدا کند و علم در کشور نهادینه بشود، ما بایستى در رشته‏هاى گوناگون علمى - چه در آموزش، چه در پژوهش - توازن و تعادل صحیح و واقعى و عادلانه‏اى ایجاد بکنیم؛ این جزو نیازهاى ماست.» (مقام معظم رهبری1388/06/08)

با توجه به تاکیدات معظم له، شورای عالی انقلاب فرهنگی،پیش نویس نهایی نقشه جامع علمی کشور را تهیه کرده است که در  طراحی فرآیند تهیه و تدوین نقشه علمی از یک الگوی سه بعدی مشتمل بر سه حوزة کمیت های تخصصی موضوعی، فرایند علم و فناوری و فعالیت های پشتیبان استفاده گردیده است. 

نمودار 1- الگوی تهیه و تدوین نقشه جامع علمی کشور

مسئله پیشرفت و توسعه در پرتو عدالت بخش سوم

تبیین نماى کلى پیشرفت از نگاه رهبری

رهبر معظم انقلاب با تاکید بر تبدیل مسئله ی پیشرفت و عدالت در دهه ی چهارم به یک گفتمان ملی بر تبیین نمای کلی پیشرفت می پردازند و نکات ارزشمندی را در این خصوص متذکر می شوند:  

1- پیشرفت، نباید توسعه‏ى به مفهوم رایج غربى تداعى بشود

در الگوی توسعه غربی ، عدم توجه به کرامت انسانی و بی ارادگی آدمی دربرابر ماشینیزم به خوبی مشهود است. این مهمترین وجه تمایز مدل توسعه غربی با توسعه اسلامی است. در اسلام، همگرایی و همسویی اخلاق با اقتصاد و توسعه، سبب می شود که فعالیتهای اقتصادی، جهت و هدفی معقول بیابد.

از آنجا که الگوهای توسعه غربی در کشورهای در حال توسعه با پیش‏فرض‏ها و تعاریف مادی از انسان و جامعه و تاریخ به تدریج افراد جامعه را با ارزش‏های و آرمان‏های غربی هماهنگ می‏نماید، بسترهای نفوذ را هم برای سلطه به آن کشورها مهیا می کند و آنها را مصرف کننده بار می آورد. با توجه به اهمیت این موضوع، پیشرفت از نگاه رهبری، توسعه به مفهوم رایج غربی نیست: 

« امروز توسعه، در اصطلاحات سیاسى و جهانى و بین المللى حرف رایجى است. ممکن است پیشرفتى که ما می گوئیم، با آن چه که امروز از مفهوم توسعه در دنیا فهمیده می شود، وجوه مشترکى داشته باشد - که حتماً دارد - اما در نظام واژگانى ما، کلمه‏ى پیشرفت معناى خاص خودش را داشته باشد که با توسعه در نظام واژگانى امروز غرب، نبایستى اشتباه بشود. آن چه ما دنبالش هستیم، لزوماً توسعه‏ى غربى - با همان مختصات و با همان شاخصها - نیست.» (مقام معظم رهبری1388/02/27)

در الگوی توسعه غربی بر اصالت ثروت و رفاه به هر قیمت تاکید می شود و عدالت و اخلاق صرفا ابزاری برای کسب سود بیشتر و رسیدن به رفاه است. اما الگوی  پیشرفت مدنظر رهبری مبتنی بر عدالت است و مانند الگوی غرب هدف فقط افزایش تولید ناخالص داخلی نیست، بلکه توزیع عادلانه درآمد و در یک کلام اقتصاد اخلاقی عدالت‌محور هدف اصلی است.

مقام معظم رهبری مجموعه غربی شدن یا توسعه یافته ی به اصطلاح غربی را که مجموعه ای از ضدارزشها را داراست، مطلقا قبول نمی کنند و می فرمایند: 

«غربى‏ها یک تاکتیک زیرکانه‏ى تبلیغاتى را در طول سالهاى متمادى اجرا کردند و آن این است که کشورهاى جهان را تقسیم کردند به توسعه‏یافته، در حال توسعه و توسعه‏نیافته. خب، در وهله‏ى اول انسان خیال می کند توسعه‏یافته یعنى آن کشورى که از فناورى و دانش پیشرفته‏اى برخوردار است، توسعه‏نیافته و در حال توسعه هم به همین نسبت؛ در حالى که قضیه این نیست. عنوان توسعه‏یافته - و آن دو عنوان دیگرى که پشت سرش مى‏آید، یعنى در حال توسعه و توسعه‏نیافته - یک بارِ ارزشى و یک جنبه‏ى ارزش‏گذارى همراه خودش دارد. در حقیقت وقتى می گویند کشور توسعه یافته، یعنى کشور غربى! با همه‏ى خصوصیاتش: فرهنگش، آدابش، رفتارش و جهت‏گیرى سیاسى‏اش؛ این توسعه‏یافته است. در حال توسعه یعنى کشورى که در حال غربى شدن است؛ توسعه‏نیافته یعنى کشورى که غربى نشده و در حال غربى شدن هم نیست. این جورى می خواهند معنا کنند. در واقع در فرهنگ امروز غربى، تشویق کشورها به توسعه، تشویق کشورها به غربى شدن است! این را باید توجه داشته باشید. بله، در مجموعه‏ى رفتار و کارها و شکل و قواره‏ى کشورهاى توسعه‏یافته‏ى غربى، نکات مثبتى وجود دارد - که من ممکن است بعضى‏اش را هم اشاره کنم - که اگر بناست ما اینها را یاد هم بگیریم، یاد می گیریم؛ اگر بناست شاگردى هم کنیم، شاگردى می کنیم؛ اما از نظر ما، مجموعه‏اى از چیزهاى ضد ارزش هم در آن وجود دارد. لذا ما مجموعه‏ى غربى شدن، یا توسعه‏یافته‏ى به اصطلاحِ غربى را مطلقاً قبول نمی کنیم. پیشرفتى که ما می خواهیم چیز دیگرى است.»  (مقام معظم رهبری1388/02/27)

مسئله پیشرفت و توسعه در پرتو عدالت بخش دوم

تاکید رهبری بر تولید علم و فناوری

توسعه بدون علم تحقق نمی یابد اگر توسعه را ساماندهی تعالی بخش و دستیابی به پیشرفت در حوزه های مختلف اقتصادی صنعتی فناوری سیاسی فرهنگی و اجتماعی بدانیم این امر بدون داشتن سطح علمی موردنیاز و دانش مربوطه میسر نیست. 

انفجار سه پدیده فن آوری اطلاعات، اینترنت و جهانی شدن سایه خود را بر مدیریت تولید علم گسترانیده است و در لوای این فرصتها می‌‌توان مدیریتی شگرف و هوشمند را بر عرصه تولید علم بنا نهاد. 

با توجه به این موضوع رهبر معظم انقلاب اسلامی بر تولید علم تاکید ویژه ای دارند؛ 

« امروز سرعت پیشرفت ما خوب است؛ اما با توجه به عقب‏ماندگى‏هاى گذشته که کشور ما دارد، هر چه سرعت‏مان بیشتر باشد باز هم زیادى نیست. ما باید خیلى پیش برویم؛ از راههاى میان‏بر استفاده کنیم؛ از شتابِ فراوان بهره ببریم؛ ما باید در همه‏ى علوم تولید داشته باشیم.» (مقام معظم رهبری 1388/02/27)

تکنولوژی سرعت تولید علم را افزایش می‌‌دهد و آن را در چرخه اقتصاد سریعتر وارد می‌‌کند، هر چقدر تولیدات علمی بیشتر باشد در اقتصاد جامعه اثربخش تر خواهد بود. اقتصاد قوی باعث تولید انبوه و اشباع بازار می‌‌شود، بازار وقتی اشباع شود آنگاه رقابت معنی پیدا می‌‌کند. در رقابت اقتصادی، علم ارزش و جایگاه خود را بیشتر مستحکم می‌‌کند.

مقام معظم رهبری در چرایی تولید علم می فرمایند: 

«اگر علم به یک دلیل تاریخى - که آن دلیل تاریخى را هم فکر مى‏کنیم کاملاً مى‏شناسیم - در انحصار مجموعه‏اى از ملتها و بخشى از مردم دنیا قرار گیرد و اینها علم را انحصارى نگهدارند و تبعیض قائل شوند و علم را به ملتهاى دیگر بفروشند و آن را وسیله‏اى براى تحمیل سیاستهاى خودشان قرار دهند - که استعمار اصلاً از همین نقطه به‏وجود آمد - این، ظلم بزرگ به بشریت است. علم باید مثل ثروت، عادلانه توزیع شود. نظر اسلام هم همین است که علم باید بین همه کشورها و ملتها توزیع شود. این‏که ما این فناورى را نبایستى به مردم آسیا یا جاهاى دیگر بدهیم، همان طلبیدنِ انحصار فناورى است که وقتى در اقتصاد پیش مى‏آید، کارتلهاى عظیم اقتصادى به‏وجود مى‏آید و آنها به انسانها ظلم مى‏کنند؛ وقتى در سیاست پیش مى‏آید، انحصارگریهاى جهانى پیش مى‏آید و این جنگها را پیش مى‏آورد. ما مى‏خواهیم با این انحصارگرایى مبارزه کنیم و مبارزه و همّت ما هم به این است که خودمان سعى کنیم از این چاه و منبع عظیم و غنى‏اى که در میان کشور و در نیروى انسانى خودمان داریم، بهره‏بردارى و استفاده نماییم. این کار را همه ملتها مى‏توانند بکنند و ملتى که استعداد بیشترى دارد، بیشتر مى‏تواند در این زمینه کار کند.البته مانع و مشکل ایجاد مى‏کنند؛ باید با این مانع و موانعى که به‏طور قهرى وجود دارد، مبارزه کرد.» (مقام معظم رهبری1382/11/2)

مسئله پیشرفت و توسعه در پرتو عدالت بخش اول

چکیده: از مباحث مهم و راهبردی در جوامع مختلف که مورد توجه اندیشمندان و صاحب نظران قرار دارد، مسئله پیشرفت و توسعه و روشهای تحقق آن است.

هر جامعه و کشوری علاقمند به پیشرفت و ترقی در زمینه های گوناگون و رسیدن به سطح بالایی از رفاه و آبادانی است  اما برای رسیدن به این مقصد، به برنامه ریزی و انتخاب الگویی مناسب نیاز است. در گذشته ، قدرتهای بزرگ، الگوهای سرمایه داری غربی و کمونیسم را برای رشد و توسعه مطرح می کردند. اما با فروپاشی شوروی سابق به عنوان سردمدار کمونیسم، اینک کشورهای غربی، مدل غرب را به عنوان تنها راه برای پیشرفت کشورهای درحال توسعه تبلیغ می کنند. اما رهبر انقلاب اسلامی ایران، الگوی جامع و مناسب دیگری را بویژه برای کشورهای اسلامی، مطرح می کند و آن الگوی توسعه اسلامی- ایرانی است.

در سند چشم انداز 20 ساله، ایران کشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی علمی وفناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین الملل است که با اتکال به قدرت لا یزال الهی و در پرتو ایمان و عزم ملی و کوشش برنامه ریزی شده و مدبرانه جمعی و در مسیر تحقق آرمان ها و اصول قانون اساسی محقق می شود.

رهبر معظم انقلاب اسلامی با اشاره به سند چشم  انداز ملی 20 ساله بر قرار گرفتن ایران از لحاظ رشد علمی در درجات اول دنیا تأکید  دارند و رهنمودهای مدبرانه و حکیمانه ایشان، اولویت ها و شاخص ها را برای توسعه و پیشرفت ایران اسلامی مشخص می کند، لذا نگاه رهبری به مسئلۀ پیشرفت و توسعه ، تولید علم و فناوری از جمله مقولاتی است که نیازمند توجه بیشتر مدیران، کارشناسان، اساتید، نخبگان و دولتمردان برای توسعه و اقتدار جمهوری اسلامی است. 

از اینرو این مقاله سعی دارد نقشه راه پیشرفت و توسعه جامعه اسلامی را از دیدگاه مقام معظم رهبری ترسیم کند. به همین منظور به مباحثی از جمله «اهمیت علم و فناوری در جهان»، «تولید علم»، «مدل پیشرفت»، «الگوی توسعه»، «تبیین نمای کلی پیشرفت»، «پیش فرض های پیشرفت علمی» و «الزامات پیشرفت در دهه چهارم» از دیدگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی پرداخته شده است.

مقدمه : قرن بیست و یکم، عصر پیشرفتهای شگرف علوم و فناوری مختلف است و اکثر کشورها، به ویژه در جغرافیای جهان درحال توسعه، برنامه ریزی گسترده ای را برای دستیابی به دانش های نوین آغاز کرده اند. برخی از این کشورها عملا دراین زمینه گامهایی برداشته اند و برخی دیگر که اکثریت کشورهای جهان سوم را تشکیل می دهند، هنوز در وضعیت برنامه ریزی به سر می برند. دراین میان، جمهوری اسلامی ایران، به پیشرفتهای چشمگیری در عرصه علوم و فناوری دست یافته و می توان گفت که در این زمینه، از کشورهای پیشگام است. در جهان امروز، روند پیشرفت علم، بسیار پرشتاب است و برای زیستن در چنین جهانی، ملتها ناگزیر از تجربه، اندوختن علم و دستیابی به دانشهای پیشرفته هستند. 

نگاهی واقع گرایانه به وضعیت کنونی ایران در عرصه های مختلف علمی، این حقیقت را آشکار می سازد که در دو دهه اول انقلاب، ایران درزمینه سواد آموزی و رشد کمی و کیفی تحصیلات عالی ، به پیشرفتهای چشمگیری نائل شده است اما پیشرفتهای بزرگ ایران در عرصه علوم و فناوری نوین، در دهه سوم انقلاب حاصل شده است. باید توجه داشت که جهش بزرگ علمی ملت ایران برای جبران عقب ماندگی تاریخی کشور در زمینه علم و فناوری، با اشکال تراشیها و ایجاد موانع توسط قدرتهای سلطه گر مواجه شده است، اما علیرغم این موانع، ایران در مقایسه با سایر کشورهای درحال توسعه، به مدارج بالایی دست یافته است. 

از دیدگاه مقام معظم رهبری، علوم و تحقیقات ، رمز واقعی و کلید پیشرفت ملت ایران و دستیابی آن به نقطه مطلوب در زمینه علمی است، اما به هیچ عنوان نباید در همین حد متوقف شود. تاکید های مکرر رهبر معظم انقلاب اسلامی بر تسریع روند حرکت ایران به سمت قله های پیشرفت و توسعه، ناشی از ضرورت جبران عقب ماندگی های تاریخی ملت ایران در دوران وابستگی به بیگانگان است. 

رهبر انقلاب اسلامی بارها یادآور شده اند، پیشرفتهای چشمگیر ایران در زمینه علوم و فناوریهای پیشرفته، در سایه علم ، ایمان و کوشش مستمر دانشمندان جوان ایرانی حاصل شده است. بدون تردید ، در جهان امروز، قدرت واقعی کشورها براساس پیشرفتهای علمی و فنی آنها تعریف می شود و برای ملت ایران نیز علم و تحقیق، راهگشای رسیدن آن به قله های توسعه است.

از آنجایی که هدف از این نگارش تبیین دیدگاه‌ها و تدابیر رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره توسعه و پیشرفت جامعه اسلامی است، ابتدا به تعریف مفاهیم «علم»، «فناوری»، «توسعه» و «پیشرفت» و اهمیت علم و فناوری در جهان امروز پرداخته و  سپس مباحثی از جمله «تولید علم»، «مدل پیشرفت»، «الگوی توسعه»، «تبیین نمای کلی پیشرفت»، «پیش فرض های پیشرفت علمی» و «الزامات پیشرفت در دهه چهارم» را از دیدگاه مقام معظم رهبری مورد بررسی قرار می دهیم و در پایان نقشه راه رهبری برای تولید علم و فناوری، توسعه و پیشرفت را به صورت نمودار ترسیم خواهیم کرد.