راهبرد انقلاب اسلامی

چکیده: از مباحث مهم و راهبردی در جوامع مختلف که مورد توجه اندیشمندان و صاحب نظران قرار دارد، مسئله پیشرفت و توسعه و روشهای تحقق آن است.

هر جامعه و کشوری علاقمند به پیشرفت و ترقی در زمینه های گوناگون و رسیدن به سطح بالایی از رفاه و آبادانی است  اما برای رسیدن به این مقصد، به برنامه ریزی و انتخاب الگویی مناسب نیاز است. در گذشته ، قدرتهای بزرگ، الگوهای سرمایه داری غربی و کمونیسم را برای رشد و توسعه مطرح می کردند. اما با فروپاشی شوروی سابق به عنوان سردمدار کمونیسم، اینک کشورهای غربی، مدل غرب را به عنوان تنها راه برای پیشرفت کشورهای درحال توسعه تبلیغ می کنند. اما رهبر انقلاب اسلامی ایران، الگوی جامع و مناسب دیگری را بویژه برای کشورهای اسلامی، مطرح می کند و آن الگوی توسعه اسلامی- ایرانی است.

در سند چشم انداز 20 ساله، ایران کشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی علمی وفناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین الملل است که با اتکال به قدرت لا یزال الهی و در پرتو ایمان و عزم ملی و کوشش برنامه ریزی شده و مدبرانه جمعی و در مسیر تحقق آرمان ها و اصول قانون اساسی محقق می شود.

رهبر معظم انقلاب اسلامی با اشاره به سند چشم  انداز ملی 20 ساله بر قرار گرفتن ایران از لحاظ رشد علمی در درجات اول دنیا تأکید  دارند و رهنمودهای مدبرانه و حکیمانه ایشان، اولویت ها و شاخص ها را برای توسعه و پیشرفت ایران اسلامی مشخص می کند، لذا نگاه رهبری به مسئلۀ پیشرفت و توسعه ، تولید علم و فناوری از جمله مقولاتی است که نیازمند توجه بیشتر مدیران، کارشناسان، اساتید، نخبگان و دولتمردان برای توسعه و اقتدار جمهوری اسلامی است. 

از اینرو این مقاله سعی دارد نقشه راه پیشرفت و توسعه جامعه اسلامی را از دیدگاه مقام معظم رهبری ترسیم کند. به همین منظور به مباحثی از جمله «اهمیت علم و فناوری در جهان»، «تولید علم»، «مدل پیشرفت»، «الگوی توسعه»، «تبیین نمای کلی پیشرفت»، «پیش فرض های پیشرفت علمی» و «الزامات پیشرفت در دهه چهارم» از دیدگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی پرداخته شده است.

مقدمه : قرن بیست و یکم، عصر پیشرفتهای شگرف علوم و فناوری مختلف است و اکثر کشورها، به ویژه در جغرافیای جهان درحال توسعه، برنامه ریزی گسترده ای را برای دستیابی به دانش های نوین آغاز کرده اند. برخی از این کشورها عملا دراین زمینه گامهایی برداشته اند و برخی دیگر که اکثریت کشورهای جهان سوم را تشکیل می دهند، هنوز در وضعیت برنامه ریزی به سر می برند. دراین میان، جمهوری اسلامی ایران، به پیشرفتهای چشمگیری در عرصه علوم و فناوری دست یافته و می توان گفت که در این زمینه، از کشورهای پیشگام است. در جهان امروز، روند پیشرفت علم، بسیار پرشتاب است و برای زیستن در چنین جهانی، ملتها ناگزیر از تجربه، اندوختن علم و دستیابی به دانشهای پیشرفته هستند. 

نگاهی واقع گرایانه به وضعیت کنونی ایران در عرصه های مختلف علمی، این حقیقت را آشکار می سازد که در دو دهه اول انقلاب، ایران درزمینه سواد آموزی و رشد کمی و کیفی تحصیلات عالی ، به پیشرفتهای چشمگیری نائل شده است اما پیشرفتهای بزرگ ایران در عرصه علوم و فناوری نوین، در دهه سوم انقلاب حاصل شده است. باید توجه داشت که جهش بزرگ علمی ملت ایران برای جبران عقب ماندگی تاریخی کشور در زمینه علم و فناوری، با اشکال تراشیها و ایجاد موانع توسط قدرتهای سلطه گر مواجه شده است، اما علیرغم این موانع، ایران در مقایسه با سایر کشورهای درحال توسعه، به مدارج بالایی دست یافته است. 

از دیدگاه مقام معظم رهبری، علوم و تحقیقات ، رمز واقعی و کلید پیشرفت ملت ایران و دستیابی آن به نقطه مطلوب در زمینه علمی است، اما به هیچ عنوان نباید در همین حد متوقف شود. تاکید های مکرر رهبر معظم انقلاب اسلامی بر تسریع روند حرکت ایران به سمت قله های پیشرفت و توسعه، ناشی از ضرورت جبران عقب ماندگی های تاریخی ملت ایران در دوران وابستگی به بیگانگان است. 

رهبر انقلاب اسلامی بارها یادآور شده اند، پیشرفتهای چشمگیر ایران در زمینه علوم و فناوریهای پیشرفته، در سایه علم ، ایمان و کوشش مستمر دانشمندان جوان ایرانی حاصل شده است. بدون تردید ، در جهان امروز، قدرت واقعی کشورها براساس پیشرفتهای علمی و فنی آنها تعریف می شود و برای ملت ایران نیز علم و تحقیق، راهگشای رسیدن آن به قله های توسعه است.

از آنجایی که هدف از این نگارش تبیین دیدگاه‌ها و تدابیر رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره توسعه و پیشرفت جامعه اسلامی است، ابتدا به تعریف مفاهیم «علم»، «فناوری»، «توسعه» و «پیشرفت» و اهمیت علم و فناوری در جهان امروز پرداخته و  سپس مباحثی از جمله «تولید علم»، «مدل پیشرفت»، «الگوی توسعه»، «تبیین نمای کلی پیشرفت»، «پیش فرض های پیشرفت علمی» و «الزامات پیشرفت در دهه چهارم» را از دیدگاه مقام معظم رهبری مورد بررسی قرار می دهیم و در پایان نقشه راه رهبری برای تولید علم و فناوری، توسعه و پیشرفت را به صورت نمودار ترسیم خواهیم کرد. 

تعریف توسعه و پیشرفت

توسعه و پیشرفت ازجمله واژه هایی است که در ادبیات اقتصادی و سیاسی جهان، زیاد بکار برده می شود. در بسیاری از تحقیقات اقتصادی، این واژه ها به صورت مترادف بکار رفته اند. برخی از اقتصاددانان تلاش کرده اند تا بین پیشرفت و توسعه تفاوت قائل شوند. در تعریف رشد و پیشرفت، بیشتر بر پارامترهای اقتصادی و کمٌی مثل درآمد سرانه و یا تولید ناخالص ملی، تاکید می شود. درمقابل، توسعه، شامل تحولات و تغییرات زیربنایی نیز می گردد. به عبارت دیگر محدوده توسعه، گسترده تر از رشد و یک فرایند چند بعدی است. عده ای از اقتصاددانان، توزیع عادلانه ثروت، فقرزدایی، وضعیت بهداشتی و آموزشی مطلوب، ایجاد اشتغال، بهره برداری بهینه از امکانات طبیعی و انسانی و درنهایت رفاه عمومی را از شاخصهای توسعه بشمار می آورند.

«توسعه» در لغت به معنای رشد تدریجی در جهت پیشرفته‌تر شدن، قدرتمندتر شدن و حتی بزرگ‌تر شدن است(فرهنگ لغات آکسفورد، 2001).

بنابراین می توان گفت توسعه به معنای افزایش سطح و کیفیت زندگی اجتماعی و اقتصادی است. بدین مفهوم که شاخص های ارتقاء سطح زندگی مانند درآمد، سواد و تحصیلات، رفاه اجتماعی، بهداشت و درمان و امید به زندگی در جامعه در سطح بالایی قرار بگیرد و برای همه آحاد مردم در دسترس باشد و  فقر و بیکاری در جامعه به حداقل برسد.

پیشرفت نیز از نظر لغوی به معنی پیش رونده و سیر کننده به طرف بالا و جلو در جهت مثبت می باشد.

تعریف علم

علم (science) از واژه لاتین «scientia» به معناى آگاهى و معرفت (knowledge) مشتق شده است اما چیستی و تعریف آن در یک جمله نمی گنجد با این وجود، می توان علم را کسب دانش دقیق و قابل اتکا از دنیای اطراف تعریف کرد. همچنین می توان آن را دانستن، دانش و حتی آموختن و آموزیدن معنی کرد. 

تعریف فناوری

فناوری ترجمه واژه لاتین تکنولوژی می‌باشد، تکنولوژی ریشه یونانی دارد و از دو کلمه «تکنو» و «لوژی» تشکیل شده است. تکنو به معنی مهارت و آن چیزی است که آفریده انسان باشد و در مقابل  Arche یعنی آفریده خداوند متعال قرار دارد. لوژی در یونان قدیم به معنی علم، دانش و خرد به کار می‌رفته است. به این ترتیب فناوری در ترکیب این دو کلمه هنر و مهارت در دانش را تداعی می‌نماید و این مفهوم نهفته است که انسان خردمند در تعامل با طبیعت به قوانین عام آن دست می‌یابد و با بازآفرینی این قوانین در محیط و شرایط دلخواه، کاربردهای مورد نظر خود را ایجاد می‌کند (محمودنژاد، 1380).

مسابقه جهانی تولید علم و دانش 

فرانسیس بیکن از پایه گذاران اندیشه مدرن حدود 300 سال پیش به این اعتقاد رسید که با کار و علم و فناوری می توان «راه مخفی به سوی بهشت» را کشف کرد. 

در دنیای معاصر دانش به صورت روزافزونی به یک «کالای» بین المللی تبدیل شـــده و نهـادهای بزرگ تحقیقاتی به «کارخانه های تولید دانش» مبدل شده اند. در پایان قرن بیستم به ویژه کمیت و کیفیت تولید و توزیع دانش در اداره جوامع مدرن اهمیتی غیرقابل انکار یافته است.

امروزه دانش که به صورتی نابرابر درجهان توزیع شده است. منبع اصلی قدرت و کنترل محسوب می شود. آگاهی یافتن از دانش و فرهنگ بومی در عرصه های مختلف ازجمله محیط زیست، برای موفقیت ابتکارات مربوط به توسعه پایدار ضروری است و به ویژه باید دانست که هر تلاش برای رسیدن به پایداری، بدون مشارکت فعال مردم محلی به احتمال قوی به سرانجام نخواهدرسید.(BROHMAN, 1996:315)

در اقتصاد نوین، دانش منبع اصلی توسعه اقتصادی و صنعتی است و سایر عوامل سنتی تولید مانند زمین، نیروی کار و سرمایه در مرتبه بعدی اهمیت قرار دارند(DRUCKER, 1994).

رهبر معظم انقلاب اسلامی با توجه به اهمیت این موضوع در بیانات خود به مسابقه جهانی تولید علم و دانش اشاره دارند و می فرمایند: «امروز بیش از دو میلیارد انسان در دنیا گرسنه‏اند! این شوخى است؟ امروز ملتهائى بر روى طلا راه میروند، ولى شکمشان گرسنه است. نظام جهانى نظام سلطه است؛ نظام استکبار است؛ نظام ظلم است. به چه وسیله آمریکا به اینجا رسید؟ چه طور توانست اینجور به دنیا زورگوئى کند؟ چون دانش داشت و از دانش استفاده کرد. غربیها در این مسابقه‏ى جهانى‏اى که در طول تاریخ وجود داشته، سوء استفاده کردند.» (مقام معظم رهبری 1387/06/05) 

مقام معظم رهبری با تاکید بر این نکته مهم که علم در طول تاریخ در بین ملتهای دنیا دست به دست گشته، به روند مسابقه جهانی تولید علم و دانش اشاره می کنند:

« شما هیچ ملتى را پیدا نمی کنید که از اول تا آخر، دانش در اختیار آنها بوده؛ نه، این یکى از سنتهاى خداست. در این مسابقه‏ى در بین جوامع بشرى - ملتها مسابقه دارند و از هم جلو می زنند - از لحاظ دانش یک وقتى شرق جلو بود، یک وقتى کشورهاى اسلامى جلو بودند و یک وقتى بخصوص کشور ایران جلو بود؛ همین حالتى که امروز شما در بعضى از کشورهاى غربى مشاهده می کنید که از لحاظ علم در رتبه‏ى بالائى هستند و دیگران باید سرشان را بالا کنند تا آنها را ببینند، یک روز کشور شما همین حالت را داشت و کشورهاى اروپائى و کشورهاى شرقى و غربى باید به بالا نگاه می کردند تا می توانستند دانشمند ایرانى را ببینند؛ دانشمندان عظیمى که نه فقط در علم، حتّى در فناورى - فناوریهاى متناسب با آن روز - از همه‏ى دنیا جلو بودند. یک روزى اینجورى بوده؛ یک روز هم غربیها جلو افتادند. » (مقام معظم رهبری 1387/06/05)

اهمیت علم و فناوری در جهان امروز 

عصر کنونی به درستی عصر علم و فناوری خوانده شده است. پیشرفت بشر درعرصه های مختلف دانش  باعت شگفتی شده است به طوری که باهر اختراع و کشف جدید، راه برای دهها کشف و اختراع دیگر بازمی شود از رهگذر تحولات سریع فناوری زندگی انسان طی چند دهه گذشته دچار دگرگونیهای فراوان شده و او توانسته است زندگی راحت تر و مرفه تری برای خود فراهم کند. با پیشرفت علم  راه درمان بسیاری ازبیماریها شناخته شده و وسایل متعددی با استفاده از فناوری نوین ساخته شده است که اشخاص را درانجام کارها یاری می دهد.

بنابراین در جهان اطلاعاتی امروز نقش علم و فناوری در جهت نوآوری و توسعه موضوعی اجتناب ناپذیر است و پیشرفت و توسعه کشورها بر مبنای علم و دانش استوار است. پژوهش و تولید علم و فناوری از مهمترین عناصر رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، صنعتی و سیاسی کشور به حساب می‌آید. توفیق در این زمینه‌ها در صورتی محقق می‌شود که در برنامه‌ریزی‌های هدفمند و کلان کشور، توجه مناسبی به امر پژوهش و تولید علم و فناوری صورت پذیرد. تاکنون کشوری در جهان دیده نشده است که بدون توسعه همه جانبه علمی به توسعه اقتصادی و صنعتی برسد. بنابراین لازم است پژوهش و تولید علم و فناوری به عنوان یک مسأله حیاتی و نیروی محرکه پیشرفت و توسعه پایدار و رسیدن به رفاه و استقلال واقعی جامعه در اولویت قرار گیرد.

مقام معظم رهبری با توجه به اهمیت این موضوع، علم را مایه‏ى اقتدار ملى، قدرت ملی، ثروت ملی و سربلندى کشور می دانند و می فرمایند: 

«علم مایه‏ى قدرت و ثروت است. اگر کشور شما و نظام جمهورى اسلامى باید به این قدرت و اقتدار دست پیدا کند تا بتواند از ملت خود، از کشور خود، از ارزشهاى خود و از نظام خود پشتیبانى کند و مصونیت ببخشد - که قدرت فایده‏اش این است؛ اقتدار براى زورگوئى به دیگران نیست، براى جلوگیرى از زورگوئى دیگران است - و اگر در کنار این به ثروت احتیاج دارد تا بتواند مشکلات گوناگونى را که میراث سالها حکومت استبدادى در این کشور است برطرف کند، باید علم را به دست بیاورد. براى یک ملت، علم وسیله‏اى است براى رسیدن به اقتدار ملى و ثروت ملى.» (مقام معظم رهبری1387/06/05) 

با ارتقای علم و فناوری می توان موقعیت اقتصادی کشور را بهبود بخشید و افزایش نرخ رشد اقتصادی با بهره گیری از علم و فناوری قابل حصول است و برای توسعه و پیشرفت کشور باید علم و فناوری پابه پای هم حرکت کنند و ورود فناوری پیشرفته باید همراه با پیشرفت علم صورت پذیرفت.

بنابراین رهبر معظم انقلاب حرکت علمی را برای کشور یک ضرورت مضاعف می دانند:  

«حرکت علمى براى کشور ما یک ضرورت مضاعف است؛ یک نیاز مضاعف و مؤکد است. نیاز است؛ چرا؟ چون علم، عامل عزت و قدرت و امنیت یک ملت است ... لذا تلاش ما باید مضاعف باشد. پس، یک نیاز است و این نیاز مؤکد و مضاعف است.» ( مقام معظم رهبری 1386/06/12)

ایشان حرکت علمی را برای کشور یک نیاز موکد و مضاعف می دانند و علت آن را چنین بیان می کنند: 

«حقیقتاً کشورى که دستش از علم تهى است، نمی تواند توقع عزت، توقع استقلال و هویت و شخصیت، توقع امنیت و توقع رفاه داشته باشد. طبیعت زندگى بشر و جریان امور زندگى این است. علم، عزت می بخشد. جمله‏اى در نهج‏البلاغه هست که خیلى جمله‏ى پرمغزى است. می فرماید: «العلم سلطان»؛ علم اقتدار است. «سلطان» یعنى اقتدار، قدرت. «العلم سلطان من وجده صال و من لم یجده صیل علیه»؛ علم اقتدار است. هر کس این قدرت را به چنگ آورد، می تواند تحکم کند؛ می تواند غلبه پیدا کند؛ هر کسى که این اقتدار را به دست نیاورد، «صیل علیه»؛ بر او غلبه پیدا خواهد شد؛ دیگران بر او قهر و غلبه پیدا می کنند؛ به او تحکم می کنند.» ( مقام معظم رهبری 1386/06/12)

گفتمان پیشرفت علم و فناورى، برهم زننده سلطه علمی در جهان

برای توسعه و پیشرفت باید انحصار علمی در جهان را شکست و این مهم بدست نمی آید جز با گفتمان پیشرفت علم و فناوری؛ چرا که نظام سلطه علم را در انحصار خود می خواهد تا تنها چند کشور این ابزار مهم پیشرفت را در انحصار خود داشته باشند و مابقی مصرف کننده باشند بنابراین برای توسعه و پیشرفت کشور باید این انحصار قدرت نظام سلطه در جهان را با گفتمان پیشرفت علم و فناوری شکست.  

رهبر معظم انقلاب اسلامی با اشاره به وضع امروز جهان که قدرتهایی که دارای پیشرفت علمی هستند، سعی می کنند این پیشرفت را به صورت انحصاری نگه دارند، بر یک حرکت علمی برای به هم زدن این سلطه تاکید دارند. ایشان از این حرکت علمی بعنوان «گفتمان پیشرفت علم و فناوری» یاد می کنند:  

« در این دنیا براى به هم زدن این سلطه، باید یک حرکت علمى کرد. نظام جمهورى اسلامى که از لحاظ ارزش‏گذارى و نظام ارزشى، نقطه‏ى مقابل آن چیزى است که امروز سلطه‏گران غربى دنبالش هستند - و خب، موفق هم شده؛ از لحاظ سیاسى موفق شده؛ خودش را تثبیت کرده؛ علیه توطئه‏ها سى سال ایستادگى کرده و در ابعاد مختلف خودش را پیش برده - براى اینکه بتواند هدفهاى خودش را تأمین بکند - که آن هدفها، هدفهاى والاى انسانى است که هر انسانى آنها را قبول دارد - باید دنبال علم برود؛ این است که من گفته‏ام امروز یکى از پایه‏اى‏ترین گفتمانهاى کنونى کشور ما باید گفتمان پیشرفت علم و فناورى باشد؛ این برو برگرد ندارد. بدون اینکه ما به دنبال پیشرفت علمى و رشد علمى و افزایش توان علمى باشیم، و بدون اینکه این امکان علمى را در سطح زندگى خودمان بیاوریم و زندگى مادى را اعتلاء بدهیم، امکان مقابله‏ى با آن قدرتها وجود ندارد. این پرچمى که در دست جمهورى اسلامى است، در این صورت در اهتزاز و سرپا خواهد ماند و پیروز خواهد شد.» ( مقام معظم رهبری 1387/06/05) 

نویسنده: علیرضا تاجران